Overheidsoptreden langdurige verontreiniging

Langdurige verontreiniging in Nederland is meer dan alleen een milieuprobleem. Stoffen zoals PAK’s, benzeen en PFAS zorgen niet alleen voor zorgen over de volksgezondheid, maar brengen ook bestuurlijke en sociale spanningen met zich mee. Dit project onderzocht hoe overheden reageren en welke spanningsvelden ontstaan in de interactie tussen overheid, wetenschap, media en inwoners.

Bij de interactie tussen overheid, wetenschap, media en inwoners spelen uiteenlopende belangen en perspectieven  een rol en deze kunnen botsen. Een langdurige verontreiniging is daarmee niet enkel een technisch milieuprobleem, maar ook een sociaal-politiek vraagstuk.

In de rapportage ‘Risico in dialoog? Een verkenning naar epistemische rechtvaardigheid bij langdurige chemische verontreinigingen’ beschrijven de onderzoekers hun analyse van de spanningsvelden in de interactie tussen overheid, wetenschap, media en inwoners vanuit sociaalwetenschappelijk kader. Centraal staat het concept ’epistemische rechtvaardigheid’.

Aanpak: interviews, literatuuronderzoek en focusgroepen

Het verkennende onderzoek is volgens een aantal stappen uitgevoerd. Allereerst spraken de onderzoekers met praktijkexperts die betrokken waren bij eerdere casuïstiek rondom langdurige vervuiling. Op welke manier hebben zij gereageerd en wat hebben zij hiervan geleerd? Ook spraken zij met een aantal wetenschappers. In alle gesprekken werd ook gevraagd om input voor belangrijke literatuur/rapportages.

Vervolgens analyseerden de onderzoekers de verzamelde literatuur van deze 'praktijkgeleide review’. Het doel hiervan was om een breder beeld te krijgen van reactiepatronen van onder andere GGD’en en gemeenten (‘instituties’). Ook organiseerden de onderzoekers focusgroepen met inwoners om de impact van de reacties van overheden te verkennen.

Spanningsvelden: aanleiding voor herzien overheidsbeleid

De onderzoekers constateren vier spanningsvelden in de interactie met bewoners:

1. Spanning tussen technische en beleefde perspectieven:
   Waar beleid focust op meetbare risico’s, ervaren inwoners een opeenstapeling van problemen.
2. Spanning tussen inspraak en gefragmenteerde verantwoordelijkheid:
   De aanpak van verontreiniging sluit vaak niet aan bij de leefwereld van inwoners, die zich organiseren om invloed uit te oefenen.
3. Spanning tussen informatie en dialoog:
   Overheidscommunicatie is veelal gericht op het zenden van feitelijke en technische informatie, waardoor inwoners zich onvoldoende gehoord voelen.
4. Spanning tussen collectieve en individuele verantwoordelijkheid:
   De overheid biedt handelingsadviezen aan inwoners om risico’s te beperken. Hoewel deze adviezen begrijpelijk en door een deel van de inwoners als helpend worden ervaren, kunnen deze adviezen ook overkomen als het verschuiven van de verantwoordelijkheid voor gezond leven in een toxische omgeving van systeem naar individu.

“Het wordt tijd voor een breed gedragen discussie over wat je een ethiek van publieke gezondheid zou kunnen noemen, waarin epistemische rechtvaardigheid een van de belangrijke pijlers zou moeten zijn.”
– Arne Mellaard, GGD Zuid-Holland Zuid

Conclusies

De onderzoekers concluderen dat overheden momenteel vaak vanuit technisch perspectief reageren op een verontreiniging, ze proberen deze te beheersen. Daarnaast richten overheden zich op bescherming van de gezondheid van omwonenden door het geven van handelingsadviezen en informatie. De onderzoekers concluderen ook dat inwoners in de aanpak van de verontreiniging vaak een marginale stem hebben.

Het verkennende onderzoek onderstreept, aldus de onderzoekers, de noodzaak tot een herijking van het overheidsbeleid: “Rechtvaardige beleidsreacties vereisen erkenning van sociale dynamieken, het betrekken van meerdere perspectieven en het versterken van de invloed van betrokken inwoners en gemeenschappen”.

Aanbevelingen

De onderzoekers hebben op basis van hun onderzoek aanbevelingen voor overheden geformuleerd:

• Versterk de stem van gemeenschappen rond industriegebieden
  Inwoners hebben vaak weinig zeggenschap over hun leefomgeving. Door onafhankelijke functionarissen (zoals bijvoorbeeld wijkgezondheidswerkers) in te zetten, kunnen zorgen beter worden gehoord, gedeeld en ingebracht in beleid. Dit draagt bij aan epistemische rechtvaardigheid.
• Experimenteer met nieuwe beleidspraktijken
  Een ecologisch beleidsperspectief erkent de verwevenheid van gezondheid, leefomgeving en sociale verbanden. Overheden kunnen samen met inwoners, professionals en interdisciplinaire onderzoekers experimenteren met nieuwe manieren van meten, onderzoeken, duiden, besluiten en handelen en zouden dit dan ook formeel moeten verankeren.
• Vergroot het bewustzijn over sociale processen
  Beleidsmakers dienen zich bewuster te zijn van de sociale impact van verontreiniging. Inzichten uit de sociale wetenschappen kunnen helpen om beter in te spelen op gevoelens van onrechtvaardigheid, verlies van vertrouwen en onzekerheid bij inwoners.
• Vervolgonderzoek
  Zorg voor meer verdiepend onderzoek naar de kennisvorming en beleidspraktijken rond chemische verontreiniging. Laat overheden die willen experimenteren met andere praktijken, en dat willen doen in dialoog met omwonenden, zich daarbij begeleiden door onderzoek.

Meer informatie

Het rapport met daarin onder andere de uitgebreide verantwoordingen van de vier spanningsvelden en toelichting op de aanbevelingen is te downloaden via de knop links bovenin deze pagina.

Publieksinformatie over overlast van een bedrijf en gezondheid lees je via GGD Leefomgeving.

De GGD projectgroep Industrie bestaat uit verschillende GGD-experts en is opgericht om vanuit GGD GHOR Nederland bij te dragen aan de Actieagenda Industrie en Omwonenden van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

Afgerond: september 2025

Dit project is een samenwerking van GGD Zuid-Holland Zuid en CEPHIR/ Erasmus Universiteit.